1 MIN
Viltu lægri vexti?
Ekki er ýkja langt síðan Ísland var eitt fátækasta land Evrópu. Nú búa Íslendingar hins vegar við einhver bestu lífskjör sem þekkst hafa í sögu mannkyns og mælast meðallaun hér nú þau hæstu í heimi. Þó velmegun hér sé ein sú mesta sem þekkist á heimsvísu hefur verðbólgan reynst okkur erfiður ljár í þúfu. Afleiðingin hefur verið hátt vaxtastig sem sligar skuldsett heimili og hamlar fjárfestingu.
Iðulega spretta upp spurningar um það af hverju við getum ekki verið líkari norrænum nágrönnum okkar þegar kemur að efnahagsumhverfinu. Á umliðnum áratugum hefur verðbólga verið töluvert minni og vaxtastig lægra á hinum Norðurlöndunum. Hvað gæti skýrt þennan mun?
Af hverju er Ísland sérstakt?
Ísland er auðvitað sérstakt að mörgu leyti en rauði þráðurinn í okkar efnahagslífi undanfarna áratugi hefur verið hið séríslenska kjarasamningalíkan. Utan Þjóðarsáttarinnar 1990 hefur reynst erfitt að ná sameiginlegri sýn á þær efnahagslegu forsendur sem samið er út frá, og þá sérílagi hvert svigrúm atvinnulífsins til launahækkana er hverju sinni. Vegna þessa hafa launahækkanir á Íslandi lengi verið í sérflokki, eða um 2x-4x meiri en gengur og gerist í samanburðarlöndunum.
Laun eru einn stærsti kostnaðarliður flestra fyrirtækja og því geta niðurstöður kjarasamninga haft veruleg áhrif á atvinnurekstur og þær ákvarðanir sem teknar eru innan fyrirtækja. Það gefur auga leið að þegar kostnaðarliðir hækka þarf jafnan að hagræða og/eða hækka verð til að tryggja jákvæða afkomu, að öðru óbreyttu.
Þetta er gömul saga og ný. Hvort sem horft er til tímabils heimsfaraldurs eða meira en þrjá áratugi aftur í tímann má sjá að launahækkanir hafa nánast alltaf verið langt umfram það sem þekkist í öllum öðrum löndum í kringum okkur.
Skýrist þetta af því að hagvöxtur og framleiðni hér á landi sé þeim mun meiri en í þessum löndum? Svo er ekki. Þó hagvöxtur sé sveiflukenndari hér en í stærri löndum þá hefur hagvöxtur á mann að raunvirði verið á pari við nágrannalöndin, og raunar talsvert minni á tímabili heimsfaraldurs. Það er því engin efnahagsleg innistæða fyrir þeim miklu launahækkunum sem verið hafa hér á landi á undanförnum árum.
Launahækkanir umfram verðmætasköpun leiða til verðbólgu
Athygli vakti á árinu 2022 að virkja átti svokallaðan hagvaxtarauka vegna þess hagvaxtar sem mældist árið 2021 eftir einn skarpasta efnahagssamdrátt Íslandssögunnar árið á undan. Samtök atvinnulífsins færðu á sínum tíma rök fyrir því að þessi mikli kostnaðarauki myndi skila sér í hærra verðlagi og hærra vaxtastigi þar sem geta fyrirtækjanna til að taka á sig stóraukinn kostnað á þessum tíma væri takmörkuð. Eftirfarandi varnaðarorð voru viðhöfð í mars 2022:
“Samtök atvinnulífsins hafa varað við því að hagvaxtarákvæði Lífskjarasamningsins komi til framkvæmda, enda fyrirtækin ekki í stakk búin til að taka á sig frekari launahækkanir. Hækkun launa 1. janúar sl. var langt umfram svigrúm atvinnulífsins vegna breyttra forsenda og hefur haft hvetjandi áhrif á verðbólgu og vexti. Seðlabankinn hefur varað við vaxandi verðbólgu vegna ósjálfbærra launahækkana sem kalli á hækkun stýrivaxta bankans. Samtök atvinnulífsins fóru þess á leit við verkalýðshreyfinguna sl. haust og aftur nú í mars að gert yrði samkomulag um að hagvaxtarauki komi ekki til framkvæmda. Því var hafnað með öllu.”
Seðlabankinn tók í sama streng og framkvæmdi raunar ítarlega greiningu á efnahagslegum áhrifum hagvaxtarauka í þáverandi efnahagsumhverfi. Niðurstaðan gaf til kynna að frekari launahækkanir myndu enda í verðlaginu, sem myndi svo leiða til hærri stýrivaxta og þannig þurrka út ávinning hagvaxtaraukans fyrir launafólk.
Skemmst er frá því að segja að frá þessum varnaðarorðum hafa laun hækkað um 11%, en það hefur verðlag einnig gert og er kaupáttaraukning þessara launahækkana því engin. Að auki eru meginvextir Seðlabankans nú heilum sex prósentustigum hærri en þá.
Verðbólga og vextir haldast í hendur
Fari verðbólga á flug er Seðlabankinn tilneyddur að bregðast við með hækkun vaxta. Þó vextir hafi hækkað skarpt að undanförnu erum við hins vegar enn í þeirri óvenjulegu stöðu að raunvextir eru neikvæðir í ofhitnandi hagkerfi. Seðlabankinn mun því neyðast til að hækka vexti enn frekar ef verðbólga og verðbólguvæntingar taka ekki að hjaðna hratt.
Nú er svo komið að verðbólguvæntingar eru orðnar of háar og sú hætta að myndast að við reynum (enn og aftur) að bíta í skottið á okkur með kröfum um launahækkanir til að mæta verðbólgu. Við það verður til hin svokallaða víxlverkun hækkandi launa og verðlags. Niðurstaðan mun engu skila í vasa launafólks þegar upp er staðið. Þvert á móti mun síaukinn vaxtakostnaður brenna þar gat og fjárhagur heimilanna mun standa verr en hann hefði gert ef nafnlaunahækkanir hefðu verið minni.
Af hverju getum við ekki verið líkari frændum okkar og frænkum á hinum Norðurlöndunum þegar kemur að umhverfi vaxta og verðbólgu? Svarið felst meðal annars í hinu séríslenska vinnumarkaðslíkani sem einkennst hefur af óskilvirkni og ósamstöðu. Á meðan enginn vilji stendur til að breyta því munum við hjakka áfram í sama fari ósjálfbærra launahækkana með tilheyrandi kostnaði fyrir íslenskt samfélag. Það sannar núverandi ástand. Varla þarf frekari vitnanna við.
Greinin birtist á Vísi 19. júní 2023.