Stórfelldur hallarekstur blasir við sveitarfélögunum bregðist þau ekki við í tíma. Mikil aukning á umsvifum þeirra undanfarin ár var að miklu leyti fjármögnuð með aukningu skatttekna sem rætur sínar átti í góðu árferði, sem nú fer hins vegar versnandi um sinn.

Lægri staðgreiðsla á kosningaári
Hlutfall staðgreiðslu tekjuskatts til ríkisins og útsvars sveitarfélaga hefur verið ákveðið 38,54% á þessu ári.  Þetta er nokkur lækkun frá því í fyrra og er þar að baki 0,33% lækkun tekjuskatthlutfalls ríkisins annars vegar og 0,11% hækkun útsvarsins.  Hækkun á lögbundnu hámarksútsvari um 0,33% tók gildi um áramótin.  Þrátt fyrir að þessi heimild til útsvarshækkunar væri til komin vegna þrýstings frá sveitarfélögunum brá svo við að þau stærstu, að Hafnarfirði og Akureyri undanskildum, kusu að nýta sér hana ekki. Vafalaust liggja komandi sveitarstjórnarkosningar að baki þeim ákvörðunum og því má gera ráð fyrir að þessi lækkun staðgreiðsluhlutfallsins sé tímabundin og gangi til baka á næsta ári.

Óbreytt skattbyrði framundan
Skattbyrði einstaklinga ákvarðast í aðalatriðum af staðgreiðsluhlutfallinu og persónuafslættinum. Lækkun hlutfallsins þarf ekki að þýða lækkun á skattbyrði ef laun hækka meira en persónuafslátturinn. Persónuafslátturinn hækkaði um 3% um áramótin en samkvæmt opinberum spám hækka laun að jafnaði um 5% milli ára.  Ef svo fer mun skattbyrðin haldast óbreytt að jafnaði á næsta ári í flestum tekjubilum.

Mikil hækkun skattbyrði undanfarin ár
Skattbyrði hækkaði nokkuð mikið á síðasta ári, u.þ.b. 1%, annars vegar vegna útsvarshækkunar og hins vegar vegna launaþróunar sem var langt umfram hækkun persónuafsláttar. Skattbyrðin jókst einnig á árunum 1998-2000 þrátt fyrir lækkun tekjuskattshlutfallsins vegna mikilla launahækkana.

Mikil breyting hefur orðið á innbyrðis samsetningu staðgreiðsluhlutfallsins undanfarin ár, til samræmis við breytta verkaskiptingu ríkis og sveitarfélaga. Þannig hefur tekjuskattshlutfall ríkisins lækkað úr 34,30% árið 1993, þegar það náði hámarki, í 26,75% á þessu ári, eða um 7,55%.  Á sama tíma hækkaði útsvarið úr 7,04% í 12,79%, eða um 5,75%.

Þróun tekjuskattshlutfallsins

Útsvarið er lang mikilvægasti tekjustofn sveitarfélaga og leggst það á allar skattskyldar tekjur. Því hefur persónuafsláttur engin áhrif á tekjur sveitarfélaga. 

Gríðarleg tekjuaukning í krafti góðs árferðis
Tekjustofnar sveitarfélaga hafa dafnað vel á undanförnum árum, þar sem atvinna og kaupmáttur hafa aukist svo mikið að vart verður við jafnað í fyrirsjáanlegri framtíð og sama á við um fasteignaverð og þar með tekjur af fasteignagjöldum.  Þrátt fyrir þessa afar hagstæðu þróun sem hefði átt að leiða til verulegs tekjuafgangs hafa heildargjöld verið umfram tekjur og sveitarfélögin safnað skuldum. Árið 2000 voru t.d. rekstrar-, fjármagns- og fjárfestingargjöld tæplega 8% hærri en skatttekjur.

Frá árinu 1995 hafa útsvartekjur sveitarfélaga aukist úr rúmum 20 í um 50 milljarða króna eða um tæpa 30 milljarða. Aukningin er 136% að nafnvirði en 93% að raunvirði miðað við hækkun vísitölu neysluverðs á þessum tíma (22,6%). Þessari hækkun má skipta í tvennt. Annars vegar hækkaði útsvarið úr 8,78% í 12,68% á þessu tímabili eða um 44%. Hins vegar hækkaði útsvarsstofninn, þ.e. tekjur almennings,  um 64% sem er aukning um þriðjung að raungildi miðað við hækkun vísitölu neysluverðs.  Tveir fimmtu hlutar aukningar útsvarstekna eiga því rætur í útsvarshækkunum, að mestu vegna tilfærslu verkefna frá ríkinu, en þrír fimmtu hlutar tekjuaukningarinnar eiga rætur í góðu árferði í þjóðarbúskapnum á þessum tíma.

Tekjur sveitarfélaga af útsvari, m. kr.

Lækkun útgjalda eða stórfelldur hallarekstur
Sveitarfélögin geta alls ekki reiknað með að þróunin verði þeim eins hliðholl og á undanförnum árum, heldur þvert á móti. Tekjumegin eru horfurnar þannig að útsvarstekjur aukist óverulega á árinu þar sem atvinna fer minnkandi, kaupmáttur launa stendur nokkurn veginn í stað og fasteignaverð fer lækkandi. Gjaldamegin munu útgjöld til félagsmála vaxa vegna versnandi atvinnuástands.  Sveitarfélögunum er því nauðugur sá kostur að stíga fast á hemlana ætli þau að forðast stórfelldan hallarekstur.

Afkomuvandi sveitarfélaganna á rætur sínar í gjaldaþróuninni og þar sem meginhluti gjalda þeirra er launagreiðslur er einsýnt að ekki verður náð tökum á fjárhagsvandanum nema launakostnaður þeirra lækki. Hlutfall samneyslu af landsframleiðslunni jókst úr 20,5% árið 1995 í 23,5% á síðasta ári, og var hlutur sveitarfélaganna drjúgur í þeirri aukningu. Þessi mikla aukning á hlut hins opinbera í þjóðarbúskapnum var ekki fjármögnuð með beinum skattahækkunum heldur með aukningu skatttekna sem rætur sínar átti í góðu árferði.  Þar sem  árferði fer versnandi um sinn blasir stórfelldur hallarekstur við sveitarfélögunum bregðist þau ekki við í tíma.