Á háskólahátíð á dögunum ræddi Páll Skúlason, rektor Háskóla Íslands, hugmyndir um að taka upp skólagjöld við HÍ. Þetta var tímabært og gott framtak hjá rektor, en umræðan sem víða hefur farið fram í kjölfarið - krafan um gjaldfrjálst háskólanám - er því miður byggð á forsendum fortíðarinnar.

Gjaldfrelsi ekki lengur raunhæft
Háskólanám er ekki lengur bundið við fáeinar deildir embættismannanáms, með skýrt skilgreint upphaf og endi. Gríðarleg aukning hefur orðið á aðsókn í háskólanám, sem er þjóðfélagslega mjög jákvæð þróun, en hlutfall háskólamenntaðra hefur lengi verið með lægra móti á íslenskum vinnumarkaði. Núorðið er fólk í sívaxandi mæli að hverfa til náms á ýmsum tímum ævi sinnar, ýmist til að afla sér frekari þekkingar sem eykur verðmæti þess á vinnumarkaði, eða til frekari lífsfyllingar. Möguleikarnir á að bjóða upp á nýja valkosti eru óþrjótandi og eftirspurnin endalaus. Hugmyndin um gjaldfrelsi er því ekki lengur raunhæf.

Aukið verðmæti fólks á vinnumarkaði
Heimurinn er sífellt að minnka og háskólafólk hefur æ betri möguleika til hálaunastarfa í mörgum löndum. Ekkert er eðlilegra en að nemendur taki sjálfir einhvern þátt í þeim beina kostnaði sem háskólanám þeirra felur í sér og nýtist þeim á alþjóðlegum vinnumarkaði. Það er í raun óskammfeilni af stúdentum við ríkisrekna háskóla að vilja ekki taka neinn þátt í beinum kostnaði við eigið nám, sem auka mun verðmæti þeirra á vinnumarkaði, en láta samfélagið bera allan þann kostnað. Er það eðlileg kostnaðarskipting á milli þeirra og skattgreiðenda - þar á meðal láglaunafólks?

Fáránleikinn alger
Hvað með þá sem vilja sækja sér annað nám en háskólanám? Ef verkamaður hyggst verða sér úti um réttindi til að aka vörubifreið getur hann þurft að reiða fram um 100.000 krónur. Hafi hann áunnið sér réttindi í starfsmenntasjóð stéttarfélags fær hann e.t.v. um 30.000 króna styrk þaðan, en þarf að greiða afganginn sjálfur. Stúdentar við HÍ greiða hins vegar einungis kr. 32.500 í skráningargjöld fyrir hvern vetur. Sex eftirmiðdaga námskeið í lífsleikni við Endurmenntun HÍ kostar kr. 43.000. Fimm morgna námskeið í stjórnun kr. 35.000. Lærir fólk meira þarna en á heilum vetri í t.d. meistaranámi við HÍ?

Þegar svo þessi skráningargjöld við HÍ eru sett í samhengi við leikskólagjöldin, eins og stundum er gert, verður fáránleikinn alger. Láglaunafólk þarf, eins og allir aðrir, að greiða hátt á fjórða hundrað þúsunda króna á ári fyrir barn á leikskóla. Samt virðist fólki alvara með það að sífellt fjölbreyttara nám við háskóla, sem eigi að gefa af sér há laun, verði að vera algerlega gjaldfrjálst! "Sniðugt á Íslandi" myndu þeir líklega segja hinir geðþekku erlendu verkamenn í Spaugstofunni.

Skólagjöld: meiri kröfur og styttri námstími
Aðsókn að Háskólanum í Reykjavík og Viðskiptaháskólanum á Bifröst hefur verið gríðarleg, þrátt fyrir að þar þurfi nemendur að greiða skólagjöld. Gjöldin eru lánshæf hjá Lánasjóði íslenskra námsmanna og hindra því engan í að stunda nám. Nemendur við þessa skóla gera eðli málsins samkvæmt miklar kröfur, sem og kennarar og stjórnendur. Það sama gildir vonandi í flestum tilfellum einnig um ríkisháskólana, en skólagjöldin fela hins vegar óneitanlega í sér aukinn hvata. Þá er athyglisvert að í nýlegri skýrslu um íslensk efnahagsmál bendir OECD á að lítil kostnaðarþátttaka nemenda virðist vera helsta ástæða fremur langs námstíma íslenskra háskólanema.
 

Stjórnunarréttur og uppbygging skólakerfisins
Innheimta skólagjalda gefur kost á meiri sjálfstýringu í uppbyggingu skólakerfisins og tryggir ákveðin tengsl hennar við þá eftirspurn sem til staðar er. Þá tengist umræðan um skólagjöld umræðunni um rekstrarform, en ein helstu rökin fyrir breyttu rekstrarformi ríkisháskóla eru þau að auka þarf stjórnunarrétt og svigrúm stjórnenda í skólum sem nú eru í opinberum rekstri. Samtök atvinnulífsins hafa þær upplýsingar beint frá stjórnendum við fleiri en einn ríkisháskóla að fyrir þá sé afar brýnt að losna undan hamlandi og ósveigjanlegu lagaumhverfi hins opinbera vinnumarkaðar. Þeir kvarta m.a. undan því að of erfitt sé að segja upp fólki, en háskólar og einstakar deildir innan þeirra verða að geta brugðist skjótt við breyttum aðstæðum. Breyttu rekstrarformi gæti jafnframt fylgt aukið fjárhagslegt sjálfstæði og eðlilegra samkeppnisumhverfi.

Góð fjárfesting
Háskólamenntun er fjárfesting. Öflugt menntakerfi er hagsmunamál einstaklinga, fyrirtækja og þjóðfélagsins alls. Það er hins vegar ekkert eðlilegra en að stúdentar taki sjálfir einhvern þátt í þeim beina kostnaði sem háskólanám þeirra felur í sér og nýtist þeim á alþjóðlegum vinnumarkaði. Þar fyrir utan veita skólagjöld aukið aðhald og stuðla þannig að auknum kröfum, auk þess að gefa kost á meiri sjálfstýringu í uppbyggingu skólakerfisins sem tryggir tengsl hennar við þá eftirspurn sem til staðar er. Krafan um gjaldfrjálst háskólanám er hins vegar ekki í neinu sambandi við það umhverfi óþrjótandi eftirspurnar sem þróast hefur og fagna ber. Slík krafa byggir þvert á móti á forsendum fortíðarinnar.

Ari Edwald